W Wigilię Bożego Narodzenia 2021 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o elektromobilności i paliwach alternatywnych, zwana dalej „ustawą o elektromobilności”. Wprowadzenie nowelizacji jest konsekwencją uchwalenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1161 z dnia 20 czerwca 2019 r. zmieniającej dyrektywę Parlamentu Europejskiego 2009/33/WE w sprawie promowania ekologicznie czystych i energooszczędnych pojazdów transportu drogowego. Jej celem jest przyspieszenie przechodzenia Unii Europejskiej na mobilność niskoemisyjną, a także, jak czytamy w uzasadnieniu projektu ustawy, ma ona wyjść naprzeciw oczekiwaniom społecznym, dostosować się do szybkiego rozwoju branży motoryzacyjnej, służyć wsparciu rozwoju elektromobilności i infrastruktury paliw alternatywnych oraz zachęcić konsumentów do zakupu pojazdów napędzanych tymi paliwami.
Cele ustawy mają zostać zapewnione m.in. poprzez nałożenie obowiązku zapewnienia minimalnych udziałów pojazdów czystych, czyli nisko- i zeroemisyjnych, w puli pojazdów objętych zamówieniami publicznymi, a także poprzez realizację zadań różnych podmiotów, przy udziale tych pojazdów.
Do pojazdów czystych zaliczane są pojazdy niskoemisyjne kategorii M1, M2 lub N1 – są to pojazdy lekkie. Do 31 grudnia 2025 r. do tej kategorii są zaliczane również pojazdy o maksymalnej emisji z rury wydechowej 50g CO2/km i emisji zanieczyszczeń powietrza w rzeczywistych warunkach jazdy poniżej 80% dopuszczalnej wartości. Pojazdy niskoemisyjne kategorii N2, N3 i M3 to pojazdy ciężkie, napędzane paliwami alternatywnymi, do których zalicza się m.in. CNG, LPG oraz wodór. Pojazdy zeroemisyjne to pojazdy, które nie emitują zanieczyszczeń. Są to samochody na baterie i samochody zasilane ogniwami wodorowymi, z których podczas generowania energii powstaje tylko woda.
Obowiązki gmin i pozostałych JST
Skupimy się na najważniejszych obowiązkach wynikających z ustawy o elektromobilności dla jednostek samorządu terytorialnego posiadających powyżej 50 tys. mieszkańców i podmiotów zobowiązanych do stosowania ustawy Prawo zamówień publicznych, czyli zamawiających. Warto zauważyć, że mniejsze jednostki samorządu terytorialnego, czyli takie, które posiadają do 50 tys. mieszkańców, zostały zwolnione z najdalej idących obowiązków ekologicznych.
Od 1 stycznia 2022 r. gminy i pozostałe jednostki samorządu terytorialnego, które nie zostały objęte zwolnieniem, obowiązane są:
- po pierwsze - zapewnić co najmniej 10% udziału pojazdów elektrycznych we flocieużytkowanych pojazdów samochodowych,
- po drugie - w przypadku, gdy jednostka samorządu terytorialnego wykonuje, zleca lub powierza swoje zadania innym podmiotom, istnieje również obowiązek zapewnienia do ich realizacjico najmniej 10% floty pojazdów samochodowych elektrycznych lub napędzanych gazem ziemnym.
W przypadku gmin obowiązek zapewnienia realizacji zadań publicznych przy udziale wymaganego progu ekologicznego odnosi się do wszystkich zadań wskazanych w art. 7 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym.
Na uwagę zasługuje fakt, że gmina musi zapewnić procentowy udziału pojazdów czystych we flocie użytkowanych pojazdów zarówno w ogólnej liczbie pojazdów, którą użytkuje w urzędzie, pozostających do jej dyspozycji, jak i w odniesieniu do ogólnej liczby pojazdów wykorzystywanych do realizacji zadań własnych. Zadanie takie obciąża gminę zarówno wtedy, gdy samodzielnie wykonuje zadania własne, jak i wówczas, gdy zleca ich wykonywanie podmiotom zewnętrznym, z tym, że wówczas zapewnienie procentowego udziału pojazdów czystych spoczywa na zleceniobiorcy, ale to gmina wybierając tego wykonawcę, musi zadbać o to, aby realizacja danego zadania przebiegała z zapewnieniem minimalnego udziału procentowego pojazdów czystych.
Powyższy obowiązek nie wystąpi, gdy zlecenie lub powierzenie zadania odbywa się bez stosowania prawa zamówień publicznych (wartość zadania równa lub poniżej 130 tys. zł) oraz podczas wykonania, zlecania albo powierzania zadania dotyczącego letniego i zimowego utrzymania dróg, polegającego na mechanicznej metodzie oczyszczania jezdni ulic (np. zamiataniu). Umowy podpisane przez jednostki samorządu terytorialnego z podmiotami niespełniającymi wyżej opisanych warunków samoistnie wygasną z dniem 31 grudnia 2022 r., bez względu na długość okresu ich obowiązywania, a także tryb ich zawarcia. Ponadto obowiązkiem jednostek samorządu terytorialnego jest zapewnienie udziału autobusów zeroemisyjnych lub autobusów napędzanych biometanem w użytkowanej flocie pojazdów na poziomie co najmniej 5%.
Do obliczenia procentowego udziału pojazdów zarówno posiadanych we flocie, jak i przeznaczonych do wykonywania zadań przez jednostki albo podmioty je realizujące, stosuje się zasadę, zgodnie z którą wielkość tego udziału poniżej 0,5 zaokrągla się w dół, a wielkość tego udziału 0,5 i powyżej zaokrągla się w górę.
W praktyce oznacza to więc następujące progi ilościowe dla floty własnej i zadań zlecanych podmiotom trzecim:
- do czterech pojazdów – brak wymogu
- między 5 a 10 pojazdów - jeden pojazd czysty
- powyżej 10 pojazdów – co najmniej 2 pojazdy czyste (z każdą kolejną dziesiątką liczba wymaganych pojazdów zwiększa się więc o jeden).
Jednostki samorządu terytorialnego od 1 stycznia 2025 r. zobowiązane będą zapewnić już 30% udziału aut elektrycznych we flocie urzędowych pojazdów. Ten sam poziom udziału aut elektrycznych lub napędzanych gazem ziemnym będzie musiał być przestrzegany przy realizacji przez nie zadań publicznych. Będą one mogły jednak zlecić wykonanie swoich zadań publicznych o wartości powyżej 130 tys. zł, z wyjątkiem zadań w zakresie publicznego transportu zbiorowego, podmiotom, które zapewnią ich wykonanie przy użyciu pojazdów elektrycznych lub pojazdów napędzanych gazem ziemnym na poziomie co najmniej 30%.
Na jednostkach samorządu terytorialnego spoczywa również obowiązek w zakresie zapewnienia udziału autobusów zeroemisyjnych we flocie pojazdów komunikacji miejskiej. Przepis ustawy wchodzi jednak w życie dopiero 1 stycznia 2028 r. Niemniej, podmioty zobowiązane muszą przygotować się w zakresie świadczenia usług komunikacji miejskiej lub ich zlecenia, na udział autobusów zeroemisyjnych we flocie obsługującej ich obszar na poziomie co najmniej 30%.
Wraz z określonymi wyżej wymogami wprowadzono również obowiązki informacyjne. Do 31 stycznia każdego roku ministrowi właściwemu do spraw energii oraz ministrowi właściwemu do spraw klimatu należy przekazywać sprawozdania odnośnie liczby i udziału procentowego aut elektrycznych lub napędzanych gazem ziemnym. Ze sprawozdań powinien wynikać stopień realizacji zadań na dzień 31 grudnia poprzedzającego roku.
Jednostki samorządu terytorialnego muszą więc tak przeprowadzić politykę finansową i zakupową, by zapewnić ustawowo wskazywany udział odpowiednich pojazdów.
Obowiązki pozostałych zamawiających
Pozostałe podmioty objęte ustawą o elektromobilności to zamawiający publiczni oraz zamawiający sektorowi. Do podmiotów tych zalicza się także jednostki samorządu terytorialnego mające poniżej 50 tys. mieszkańców. Podmioty te, udzielając zamówień publicznych, muszą zapewnić:
- 22% udziału w zamówieniach pojazdów lekkich (M1, M2 i N1) elektrycznych lub napędzanych wodorem do 31 grudnia 2030 r., z tym że do 31 grudnia 2025 r. wlicza się również pojazdy hybrydowe lub napędzane gazem ziemnym o maksymalnej emisji 50 g CO2/km i emisji zanieczyszczeń w rzeczywistych warunkach jazdy poniżej 80% dopuszczalnej wartości emisji,
- 7% udziału w zamówieniach ciężarówek (N2 i N3) napędzanych paliwami alternatywnymi do 31 grudnia 2025 r. i 9% od dnia 1 stycznia 2026 r. do 31 grudnia 2030 r.
- 32% udziału w zamówieniach autobusów (M3) wykorzystujących paliwa alternatywne (z zastrzeżeniem, że połowa tego udziału ma być osiągnięta przez autobusy zeroemisyjne) do dnia 31 grudnia 2025 r. i 46% od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia 31 grudnia 2030 r.
Wskazane obowiązki znajdą zastosowanie w przypadku, gdy:
- zamówienia udzielane są na podstawie różnych tytułów tj. umowy sprzedaży, leasingu, najmu lub dzierżawy z opcją zakupu pojazdu – w oparciu o ustawę Prawo zamówień publicznych, a ich wartość jest równa lub przekracza progi unijne albo
- zamówienia te mają wartość równą lub przekraczającą progi unijne, a ich przedmiotem są usługi oznaczone kodami Wspólnego Słownika Zamówień wskazanymi w art. 68b pkt. 3 ustawy o elektromobilności (np. wywóz odpadów CPV 90511000-2), a także gdy
- przedmiotem zamówień są usługi w zakresie drogowego publicznego transportu zbiorowego o wartości, co do zasady, powyżej 1 000 000,00 euro lub w wymiarze rocznym powyżej 300 000 km.
W sytuacji zatem, gdy spółka komunalna zamierza kupić pojazd odpowiadający kategorii M1, a jego wartość określona została poniżej progów unijnych, nie obowiązują jej przepisy niniejszej ustawy. Z uwagi na wysokość progów ustawowych Prawa zamówień publicznych, w praktyce to zwolnienie będzie dotyczyło przede wszystkim podmiotów będących zamawiającymi sektorowymi.
W przypadku, gdy spółka prowadzi postępowanie, której przedmiotem jest usługa wywozu odpadów i zamówienie te jest o wartości równej lub powyżej progów unijnych, musi stosować się do przepisów ustawy o elektromobilności i wymagać udziału pojazdów czystych w świadczonej usłudze, z uwzględnieniem wymaganego ustawowo procentowego udziału tych pojazdów w zamówieniach na określonej przestrzeni czasowej.
Z obowiązków zakupu pojazdów nisko- i zeroemisyjnych wyłączony został zakup m.in. pojazdów leśnych, pojazdów używanych przez siły zbrojne, ambulansów czy karawanów.
Zamawiający zostali również zobligowani do złożenia ministrowi właściwemu do spraw transportu corocznego sprawozdania, zawierającego ilości i kategorie pojazdów objętymi zamówieniami odpowiadającymi podanym w ustawie kryteriom. Sprawozdania należy składać do 31 stycznia każdego roku. W przypadku braku realizacji takich zamówień zamawiający nie składa raportu. Do 31 stycznia 2022 r. obowiązek sprawozdawczy dotyczył zamówień zrealizowanych między 2 sierpnia 2021 r. a 31 grudnia 2021 r.
Podsumowując, zamawiający muszą analizować przedmiot zamówienia, jego wartość oraz tryb, jaki będą stosować do realizacji zamówienia, żeby móc określić, czy są zobowiązani stosować ustawę o elektromobilności.
Nie budzi zaufania do ustawodawcy fakt, że ustawa została ogłoszona dopiero 9 grudnia 2021 r. i weszła w życie już po dwóch tygodniach, nakładając obowiązki na jej odbiorców od 1 stycznia 2022 r. Dodatkowo, ustawa zakłada wygaśnięcie umów już zawartych, jeżeli wykonawca umowy nie zdąży podporządkować się wymaganiom ustawy, bez względu na czas zawarcia tych umów, ich wartość, czy tryb. Starając się zniwelować niedostatek czasu przy tak krótkim vacatio legis, Ministerstwa organizowały webinaria i odpowiadały na pytania słuchaczy. Niestety, specjaliści elektromobilności, mimo iż czują potrzebę pójścia w stronę zielonej rewolucji, twierdzą, że Polska nie jest przygotowana na takie szybkie działanie w kierunku elektromobilności, jakie wymusza wprowadzona ustawa. Przed branżą samorządową stoją zatem kolejne wyzwania, których spełnienie będzie wymagało znacznych nakładów pracy, a przede wszystkim środków finansowych.
